Op 16 december 2021 werd het boek ‘Consumeren als konijnen’ van Soumaya Majdoub gepubliceerd bij de academische uitgever ASP Editions. Soumaya is onderzoeker aan de VUB en houdt zich daar bezig met onder andere demografie, bevolkingsdruk en migratie. Met de ondertitel ‘De mythe van de overbevolking’ maakt ze duidelijk wat ze wil bereiken met haar essay: het concept van overbevolking in een negatief daglicht plaatsen, voor eens en altijd.
Het persoonlijke standpunt van de auteur is op zich niet het probleem, maar wel de manier waarop ze het onderbouwt. Heel haar discours is gebouwd op een zwart-wit denken met weinig zicht op het geheel: het thema ‘aantal mensen’ krijgt voor haar geen enkele plaats in het debat wat betreft de grote wereldproblemen. Nochtans vroegen bijvoorbeeld 11 000 wetenschappers in een rapport om de wereldbevolking te stabiliseren.
Door het pleidooi voor minder mensen gelijk te stellen aan het bedenkelijke gedachtegoed van enkele individuen uit de laatste 200 jaar wordt het thema ‘overbevolking anno 2000’ uit de context getrokken. Uiteraard passeert Malthus de revue, maar daarnaast ook verschillende intellectuele uit de eerste helft van de 20ste eeuw, toen allerlei donkere theorieën werden ontwikkeld over de verschillende menselijke ‘rassen’. Pleiten voor een duurzame bevolkingsgrootte wil in de ogen van Majdoub zeggen dat je arme mensen haat en ze slaagt er in om het idee van overbevolking te koppelen aan racisme, fascisme, eugenetica en zelfs het ‘white supremacy’ denken. Het is alsof iemand het communisme en het socialisme zou willen zwartmaken met de vreselijkste uitspraken en misdaden van Stalin en Mao. Zo’n aanpak mag je verwachten aan de café toog, maar niet in een wetenschappelijk essay.
Het is niet omdat er één of andere ‘gek’ ooit heeft beweerd dat we met te veel zijn, dat iedereen die deze bewering deelt ook ‘gek’ is, of dat die bewering op zich ‘gek’ zou zijn. Je moet een onderscheid maken tussen het idee van minder mensen op zich, en hoe de mensen dat idee misbruiken om hun eigen agenda te dienen. Majdoub haar eenzijdig discours is dus eerder gericht tegen de mensen en organisaties waar ze het over heeft, terwijl het concept van overbevolking en het idee van minder mensen (bijna) heelhuids er door komen.
Wat overblijft van haar kritiek zijn enkele klassieke en eenvoudig te weerleggen argumenten tegen het concept van overbevolking. Eerst en vooral ziet ze overbevolking enkel als een probleem van duurzaamheid en van (on)voldoende grondstoffen. Dat is uiteraard een belangrijk aspect, gezien de mensheid in evenwicht moet leven met haar omgeving. Maar voor mensen die streven naar een duurzame bevolkingsgrootte gaat overbevolking om veel meer dan kilo’s CO2 en hectaren voetafdruk. Het gaat vooral om het ecologische perspectief; bijvoorbeeld hoeveel natuur we willen overlaten aan de andere soorten waarmee we de planeet moeten delen, of om de negatieve gevolgen van een hoge bevolkingsdruk op de levenskwaliteit (minder vrijheid, rust, democratie, ruimte, etc.). En het gaat om andere dingen dan wat Malthus 200 jaar geleden heeft gezegd. Eigenlijk hebben zijn woorden nog nauwelijks betekenis in het hedendaags pleidooi voor minder mensen. Het gaat om een pleidooi voor een herbergzame wereld, waarin de mensheid leeft in evenwicht met haar omgeving. Het gaat om een duurzamere maatschappij, meer ruimte voor natuur en een hogere levenskwaliteit voor iedereen. Het kan misschien zijn dat we met technologie en een duurzamer economisch systeem het voor mekaar krijgen om 20 miljard mensen te laten overleven op deze planeet, maar de vraag is of dat wel een herbergzame wereld zal zijn voor iedereen.
Een ander misverstand bij Majdoub is dat de impact van de mensheid enkel door consumptie bepaald wordt, niet door het aantal consumenten. Dat is hetzelfde als de oppervlakte van een rechthoek willen berekenen met slechts één zijde. Misschien zouden complexe problemen meerdere oorzaken kunnen hebben? Dat heeft de auteur duidelijk nog niet onderzocht, en dat hoeft ook niet want het antwoord is een duidelijke ‘ja’. We moeten zowel overconsumptie aanpakken als streven naar een duurzame bevolkingsgrootte om onze impact op de aarde te beperken. Er zullen wel mensen zijn die overbevolking als excuus gebruiken om te blijven consumeren, maar daarmee weerleg je niet de stelling dat minder mensen minder vervuilen. Honderd vegetariërs of windmolens zijn duurzamer dan duizend, en dat zal altijd zo blijven. Enerzijds mag het zeker geen excuus zijn om excessief te consumeren, maar als iemand nu bewust kiest voor een kleiner gezin in plaats van minder te rijden, vliegen, eten en kleiner te wonen, is dat een probleem?
Er zijn ook mensen die het ‘excuus’ van overbevolking gebruiken om alle verantwoordelijkheid door te schuiven naar de arme landen, of de ‘anderen’ in het algemeen. Dat is inderdaad zeer spijtig en er zullen altijd mensen zijn die het concept van overbevolking misbruiken voor hun eigen agenda. Soumaya Majdoub verwijst terecht naar de grote verantwoordelijkheid van de rijke landen in alle milieuproblemen, maar ze vergeet daarbij wel te zeggen dat de arme landen ook streven naar meer welvaart. Door de welvaartstransitie in armere landen zal de gemiddelde consumptie per capita blijven toenemen, hoe spaarzaam de rijke landen ook zouden worden. De redenen waarom landen er goed zouden aan doen om te streven naar een kleinere bevolkingsgrootte kunnen zeer verschillend zijn, de ene omwille van de ecologische voetafdruk, de andere omwille van levenskwaliteit, voldoende voorziening aan grondstoffen (voedsel en water), de druk op ecosystemen,…
Een andere manier waarmee Soumaya Majdoub het onderwerp van overbevolking in een negatief daglicht wil stellen is via het thema migratie. Dat ze het daar uitgebreid over heeft is te verwachten gezien het interessegebied in haar onderzoek. Deze strategie is ook zeer doeltreffend, aangezien enige kritiek op migratie je meteen monddood maakt. Haar standpunt op vlak van migratie is redelijk eenvoudig samen te vatten: iedereen die niet gelooft in een wereld zonder grenzen en onbeperkte migratie is een vijand van de mensheid. Migratie zal effectief steeds een moeilijker thema worden gezien de bevolkingsgroei én toenemende klimaatproblemen maar dat wil niet zeggen dat het bevolkingsthema geen plaats mag krijgen in het milieu- en klimaat debat. Maar hier moeten we ons niet laten misleiden: het bevolkingsthema start vanuit het ecologische en ethische perspectief, en niet vanuit het migratie-perspectief. Een humaan bevolkingsbeleid en migratiebeleid hoeven zeker niet tegenover elkaar te staan.
Wat een kritisch wetenschappelijk essay had moeten worden, blijkt een eenzijdig en stereotiep politiek manifest te zijn. Maar ondanks de zwakke argumentatie is het boek toch een aanrader. Het is een pijnlijk voorbeeld van hoe het concept van overbevolking al eeuwen in een negatief daglicht wordt gesteld. Een groot gemis is het ontbreken van het ecologische en ethische perspectief in het boek, alsook het niet kunnen innemen van een metapositie over het complexe geheel en de inter-relationele verbanden. In het filmpje van de klimaatraad gemaakt door Soumaya Majdoub hadden we liever ook meer representatieve figuren gezien zoals actuele ecologen en biologen.
Er wordt te weinig gezien dat mensen die streven naar een duurzame bevolkingsgrootte dit net doen met goede bedoelingen uit liefde en zorg voor de toekomstige generaties, en ook voor alle andere levende wezens.
MinderMensen.be